ผ้าหม้อห้อม: 2013

วันอังคารที่ 17 กันยายน พ.ศ. 2556

คลิปวิดิโอ

ผ้าหม้อห้อม โดย จิตราพร เหมาะดี อนุญาตให้ใช้ได้ตาม สัญญาอนุญาตของครีเอทีฟคอมมอนส์แบบ แสดงที่มา-ไม่ใช้เพื่อการค้า-ไม่ดัดแปลง 3.0 ประเทศไทย.

ประวัติความเป็นมาของผ้าหม้อห้อม

ผ้าม่อฮ่อม หมายถึง การที่นำเอาผ้าที่ทอแล้วไปย้อมลงในหม้อฮ่อมซึ่งเป็นภาชนะสำหรับใส่น้ำย้อมที่ทำจากพืชไร่เรียกว่า ต้นคราม ชาวบ้านจะนำเอาส่วนที่เป็นลำต้นและใบมาหมักในหม้อฮ่อมที่บรรจุน้ำ ตามกระบวณการหมักครามในสมัยโบราณ จะทำให้ได้ผ้าที่ย้อมน้ำครามกลายเป็นสีครามหรือสีกรมท่า เรียกว่า ผ้าม่อฮ่อมเป็นผ้าที่ชาวเมืองแพร่นิยมสวมใส่ทั้งชายและหญิง
ความเป็นมาของผ้าม่อฮ่อมเมืองแพร่คือ มีกลุ่มเชื้อสายลาวพวนได้อพยพเข้ามาอยู่ที่บ้านทุ่งโฮ้งนานแล้ว ซึ่งได้นำเอาวัฒนธรรมการทอผ้าและการย้อมผ้า โดยใช้ต้นและใบครามมาย้อม ทำให้ฝ้ายเกิดเป็นสีครามหรือสีกรมท่า ซึ่งเป็นการย้อมผ้าแบบดั้งเดิมเรียกว่า ผ้าย้อมม่อคราม

วัตถุดิบที่นำมาใช้

ต้นฮ่อมหรือต้นคราม ผ้าฝ้ายทอมีสีขาว น้ำด่าง และแป้งมัน โดยมีขั้นตอนคือ
1. นำต้นและใบฮ่อมหรือใบครามมาหมัก แช่ไว้ในโอ่งน้ำขนาดใหญ่สัก ๒-๓ วัน จนใบเน่าได้ที่แล้วจะมีสีกรมท่า หรือสีคราม แล้วนำน้ำครามไปละลายในน้ำด่างที่ทำจากขี้เถ้าในโอ่งขนาดใหญ่ที่สามารถนำผ้าลงไปย้อมได้โดยมีสัดส่วนน้ำครามกับน้ำด่างตามความต้องการของช่างย้อม ซึ่งถือเป็นความลับของช่างแต่ละคน
2. น้ำด่างจากขี้เถ้า ใช้เป็นตัวละลายสีที่ได้จากต้นฮ่อมหรือต้นครามน้ำด่างได้จากขี้เถ้าถ่านมาละลายน้ำ คนให้ทั่ว ปล่อยทิ้งไว้ให้ตกตะกอนเอาเฉพาะน้ำใสที่อยู่ด้านบน
3. แป้งมัน ใช้สำหรับลงแป้งเสื้อผ้าที่ย้อมหรือม่อฮ่อมแล้วนำไปรีดให้ผ้าเรียบ ก่อนนำออกจำหน่าย

ขั้นตอนการย้อม

เมื่อเตรียมอุปกรณ์ทุกอย่าง เช่น โอ่งหมักคราม โอ่งใส่น้ำ โอ่งหรือภาชนะต่างๆ ถุงมือ รามตากผ้า ฯลฯ ก็เริ่มการย้อมผ้าหม้อฮ่อมได้ โดยมีขั้นตอนดังนี้
1. ผ้าที่จะย้อมจะต้องเป็นผ้าดิบที่ตัดเป็นตัวเสื้อ หรือกางเกงแล้วนำไปแช่ในน้ำธรรมดาสัก ๒-๓ คืน เพื่อให้ผ้าดูดซึมน้ำได้ทั่วถึง นำมาตากให้แห้งหมาดๆ ก่อนนำไปย้อมครามหรือฮ่อม
2. นำผ้าที่ตากแห้งหมาดๆ มาใส่ในตะกร้าตาห่างทีละหนึ่งผืน จุ่มลงไปในโอ่งบรรจุสีย้อม
3. ใช้มือขยำผ้าให้สีย้อมติดจนทั่วผืน
4. นำผ้าย้อมแล้วออกจากตะกร้าตาห่างไปผึ่งแดด แล้วนำกลับมาย้อมซ้ำอีก ๔-๕ ครั้งเพื่อให้แน่ใจว่าสีย้อมติดผ้าเสมอกันดีแล้ว การย้อมหลายครั้งจะทำให้สีติดทนนาน

รูปแบบของเสื้อหม้อห้อม

โดยปกติเสื้อหม้อห้อมที่เห็นกันอยู่ทั่วไป หากไม่สังเกตก็จะคิดว่าเป็นเสื้อหม้อห้อมธรรมดา แต่อันที่จริงมีการทำเสื้อชนิดนี้ออกมา 3 รูปแบบด้วยกัน คือเป็นเสื้อคอกลมมีกระเป๋าบนล่างรวม 3 ใบ ติดกระดุมอีกประเภทหนึ่งเป็นเสื้อลักษณะเดียวกัน แต่ผูกด้วยเชือกหรือผ้าชนิดเดียวกับตัวเสื้อ โดยเสื้อที่มีเชือกผูกนี้จะมีราคาแพงกว่าเสื้อติดกระดุม
เสื้ออีกประเภทหนึ่ง ตัวเสื้อและสีสันล้วนทำมาจากผ้าชนิดเดียวกัน แต่รูปแบบของเสื้อเป็นลักษณะเชิ้ตคอปก สำหรับให้ผู้อื่นนำไปใช้ในโอกาสที่ค่อนข้างเป็นทางการมากกว่าเสื้อหม้อห้อม 2 ชนิดแรกแต่โดยทั่วไป หากเอ่ยถึงเสื้อหม้อห้อม ผู้คนจะนิยมรูปสัญลักษณ์ใน 2 แบบแรกเพราะเป็นแบบดั้งเดิมและใส่สบายกว่า

ขั้นตอนการทำเสื้อหม้อห้อม

ขั้นตอนการเย็บ
การทำเสื้อหม้อห้อม เริ่มจากนำผ้าดิบที่เตรียมไว้มาตัดเย็บเป็นตัวเสื้อตามรูปแบบ และขนาดที่ต้องการ โดยในรายที่ทำกันแบบกิจการในครอบครัว สมาชิกในบ้านมักตัดเย็บกันเองแต่หากคนไม่พอต้องจ้างเพื่อนบ้านช่วยเย็บราคาค่าตัดเย็บเสื้อที่ว่าจ้างกันหากเป็นเสื้อหม้อห้อมติดกระดุมราคาตัวละ 10 บาท แต่ถ้าเป็นแบบใช้เชือกผูกจะให้ค่าแรงเพิ่มขึ้นอีก 2 บาท เพราะต้องเสียเวลาเย็บผ้าให้เป็นเชือกก่อนจะเย็บติดกับตัวเสื้ออีกครั้ง ส่วนเสื้อที่เป็นแบบเชิ้ตคอปกราคาว่าจ้างเย็บจะอยู่ที่ตัวละ 15 บาทถึง 20 บาท ขึ้นอยู่กับแบบหรือความยากง่ายเป็นสำคัญ

ขนาดและราคาเสื้อหม้อห้อม

เสื้อหม้อห้อมมการจัดขนาดไว้ 2 ประภท คือเสื้อสำหรับเด็กและเสื้อสำหรับผู้ใหญ่ ในเสื้อสำหรับเด็กมีตั้งแต่ขนาดเล็กไปจนถึงขนาดใหญ่ หรือตั้งแต่เบอร์ 6 ไปจนถึงเบอร์ 2

            เสื้อเด็กเบอร์   6   ราคา   50   บาท
            "                "   5   ราคา   60   บาท
            "                "   4   และเบอร์ 3 ราคา   70   บาท
            "                "   2   ราคา   100   บาท
ส่วนเสื้อสำหรับผู้ใหญ่ มีกำหนดไว้ 5 ขนาดด้วยกัน คือ
            เสื้อผู้ใหญ่เบอร์   1   ราคา   100   บาท
            "                   "    0   ราคา   110   บาท
            "                   "    00   ราคา   120   บาท
            "                   "   000   ราคา   130   บาท
            "                   "    0000   ราคา   140   บาท

ตลาดของเสื้อหม้อห้อม

คนทำเสื้อหม้อห้อมบ้านทุ่งโฮ้ง บอกว่า ตลาดขายเสื้อหม้อห้อมนี้ หากบ้านใดตั้งอยู่ติดถนนก็มักจะเปิดเป็นหน้าร้าน เพื่อให้ลูกค้าที่เป็นคนในจังหวัดแพร่และนักท่องเที่ยวที่เดินทางมาได้ซื้อกลับไป นอกจากนั้นจะมีการนำไปขายยังตลาดนัดหรือหากทีงานสำคัญของจังหวัดก็จะนำเสื้อไปออกร้าน
ส่วนตลาดส่งประจำนั้น เท่าที่ผ่านยังมีปัญหาเนื่องจากยังขาดคนทำตลาดในส่วนนี้อย่างจริงจัง นายออนบอกว่าเคยมีผู้สั่งให้ส่งเช่นกันแต่ผู้ซื้อไม่สามารถชำระเงินได้ทันทีทำให้เกิดปัญหาต้นทุนจม ตลาดด้านนี้จึงต้องหยุดไป ดังนั้นเท่าที่เป็นอยู่เวลานี้คือทำแล้วขายออกไปทั้งจากหน้าร้านและในงานต่างๆเพื่อให้ได้เป็นเงินสดงานพื้นบ้านด้านนี้จึงจำกัดอยู่ในวงแคบ

เสื้อหม้อห้อมในอนาคต

ไม่มีใครบอกได้ว่าเสื้อหม้อห้อมจะอยู่คู่เมืองแพร่ไปได้อีกนานท่าใด แต่สำหรับคนทำเสื้อที่เติบโตและใช้ชีวิตมากับอาชีพนี้ ต่างยังคงยึดโยงกับกิจกรรมดังกล่าวอย่างเข้มแข็ง แม้ว่าจะประสบปัญหาด้านการตลาด การทำเสื้อหม้อห้อมนอกจากจะเป็นกิจกรรมในครัวเรือนแล้ว อีกส่วนหนึ่งยังก่อให้เกิดการสร้างงาน โดยเฉพาะการว่าจ้างตัดเย็บเสื้อซึ่งถือเป็นงานที่ง่ายและให้ผลตอบแทนไม่น้อย หากมีการขยายตัว โอกาสที่จะสร้างงานในท้องถิ่นก็จะมากขึ้นตามไปด้วย พวกเขาหวังว่าในวันข้างหน้าหากคนเห็นความสำคัญในการอนุรักษ์อาชีพทางภูมิปัญญาแขนงนี้ก็จะได้รับความสนใจจากผู้คนภายในท้องถิ่นก็จะมากขึ้นและสังคมโดยรวมจะส่งผลให้ผู้ยึดอาชีพการทำเสื้อหม้อห้อมอาจมีลู่ทางสดใสขึ้น ถึงตรงนี้ หากคนไทยร่วมสืบสวนความเป็นไทย อย่างน้อยในหนึ่งคนมีเสื้อหม้อห้อมเป็นอาภรณ์ใช้สอยไว้เพียง 1 ตัว ก็เชื่อว่าจะช่วยให้อาชีพนี้ดำรงอยู่คู่เมืองแพร่ต่อไปได้อีกนาน

ภาพประกอบ

วันพุธที่ 4 กันยายน พ.ศ. 2556

ผ้าหม้อห้อม

นางสาวจิตราพร เหมาะดี (เป้) 5505120 sec.09

เรื่อง... ผ้าหม้อห้อม

ดิฉันค้นคว้าถึงเรื่องราวเกี่ยวกับผ้าหม้อห้อม ซึ่งเป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นของชาวเมืองแพร่ หรือที่เรียกอีกอย่างว่าจังหวัดแพร่ ที่มาของผ้าหม้อห้อม อุปกรณ์ ทรัพยากรณ์ธรรมชาติที่คนชาวเมืองแพร่นำมาใช้ในการย้อมผ้าหม้อห้อม ขั้นตอนการย้อมจนเกิดเป็นสี และการซักต้องทำแบบไหน เลือกการย้อมแบบไหนที่สีไม่ตกต้องทำอย่างไร การประยุกต์สิ่งใหม่ๆที่ชาวบ้านคิดค้นขึ้นมาทำลายมัดย้อมจนเกิดเป็นลายใหม่ๆทั้งใส่ในผ้าเช็ดหน้า ทำมาเป็นของตกแต่งบ้าน หมอนอิงนอน